Post-COVID sindrom: koji su uobičajeni simptomi i kako da utvrdite da li ga imate      

Tekst napisala: Dr Sci Sanja Peković, naučni savetnik, pofesor po pozivu na Biološkom i Medicinskom fakultetu Univerziteta u Beogradu

Post-COVID sindrom (dugotrajni COVID) – definicija, faktori rizika

Počevši od svog pojavljivanja u Vuhanu, u Kini, krajem 2019. godine pandemija teškog akutnog respiratornog sindroma koronavirusa 2 (SARS-CoV-2) koji izaziva COVID-19 se proširila i ostavila duboke posledice na živote i zdravlje ljudi širom sveta (više o ovom virusu možete pročitati na https://www.beo-lab.rs/korona-virus/  ).

Prema podacima Svetske zdravstvene organizacije (SZO) i Instituta za javno zdravlje Srbije ”Milan Jovanović Batut”, do aprila 2022. godine prisustvo ovog virusa u svetu potvrđeno je kod 410.565.868 osoba od čega je broj slučajeva sa smrtnim ishodom bio 5.810.880, dok je u Srbiji broj registrovanih slučajeva 1.989.415, a broj preminulih osoba je 15.884. Ovako veliki broj obolelih doveo je do globalnih zdravstvenih kriza i velike opterećenosti zdravstvenih resursa.

Klinički spektar simptoma koje izaziva COVID-19 kreće se od asimptomatske infekcije do fatalne bolesti. Pokazano je da COVID-19 nije samo bolest respiratornih organa, već sistemska bolest koja oštećuje unutrašnjost krvnih sudova, jetru, bubrege, creva, krvne sudove mozga – bolest koja zahvata skoro sve organe i ima širok spektar manifestacija. Iako se većina inficiranih pacijenata oporavlja posle dve do šest nedelja, najnovija istraživanja pokazuju da 10-30% osoba koje su preležale infekciju ovim virusom, čak i sa lakom kliničkom slikom, ostaje sa upornim simptomima koji razorno utiču na kvalitet njihovog života.

SZO je prepoznala ovo kliničko stanje i definisala ga kao stanje posle COVID-19 ili post-COVID sindrom (takođe se naziva i dugotrajni COVID). Ovo stanje je potvrđeno tri meseca od početka COVID-19 sa fizičkim, neurokognitivnim i psihijatrijskim simptomima koji traju od dva do šest meseci, a kod nekih pacijenata i skoro godinu dana i ne mogu se objasniti alternativnom dijagnozom. Iskustva lekara ukazuju na to da i samo stanje pacijenta pre infekcije korona virusom može biti presudno za kasniji tok bolesti i pojavu post-COVID sindroma.

Pokazano je da su mnogi pacijenti sa COVID-19 takođe imali hipertenziju, dijabetes, bolesti pluća, gojaznost i druge infekcije koje su bile predispozicija za teške infekcije i probleme kasnije tokom post-COVID-19 oporavka. Na primer, pacijenti sa produženom hipertenzijom mogu imati hroničnu mikrovaskularnu bolest u mozgu, što može dovesti do problema sa mozgom kasnije u životu, a kod onih sa dijabetesom može se razviti periferna neuropatija, tako da je tu virus okidač za kasnije pogoršanje stanja.

Pored toga, neki istraživači smatraju da žene mogu biti više pogođene ovim dugotrajnim simptomima COVID-19 jer imaju obrazac imunološkog odgovora koji je „prilično drugačiji od onog kod muškaraca“.

Simptomi post-COVID sindroma

Epidemiologija

Kako se populacija pacijenata koji su se opravili od akutnog COVID-19 povećavala pojavilo se sve više izveštaja o upornim i produženim zdravstvenim problemima nakon akutnog COVID-19. Epidemiološke studije u SAD, Evropi i Kini ukazuju na to da, nažalost, velika većina pacijenata sa post-COVID-19 sindromom ima više od jednog simptoma. Istraživanja jedne italijanske studije o post-akutnom COVID-19 pokazala su da se produženo postojanje simptoma zapaža kod 87.4% od 143 pacijenata otpuštenih iz bolnice, koji su se oporavili od akutnog COVID-19 u proseku do 60 dana od pojave prvog simptoma.

Najčešće prijavljeni simptomi bili su umor (53.1%), otežano disanje (43.4%), bol u zglobovima (27.3%) i bol u grudima (21.7%). Pad kvaliteta života, meren EuroKol vizuelnom analognom skalom, u ovoj studiji je zabeležen kod 44.1% pacijenata, pri čemu je registrovano 55% pacijenata koji su i dalje imali tri ili više simptoma. Studije koje su sprovedene u Kini pokazale su da 76% pacijenata ima više od jednog simptoma čak i posle šest meseci.

Slični rezultati zapaženi su i nakon studija sprovedenih u SAD, Francuskoj, Velikoj Britaniji i Španiji.

Identifikovano je 98 različitih simptoma, dok je u skorašnjoj međunarodnoj studiji (jul 2021.god.) objavljeno više od 200 simptoma koji obuhvataju 10 sistema organa uključujući kardiovaskularni sistem, nervni sistem, mozak i respiratorni sistem. Opšti naučni konsenzus je da će otprilike jedan od 10 pacijenata koji su preležali COVID-19 i dalje imati simptome 12 nedelja kasnije.

Najčešći fizički simptomi nakon COVID-a uključuju:

• Bol u grudima, kao i sistemski rasprostranjen bol
• Uporan kašalj
• Kratkoća daha (hipoksija), osećaj nedostatka vazduha i otežanog disanja (dispneja)
• Na problem sa plućima ukazuje i smanjen difuzioni kapacitet, restriktivna plućna fiziologija, kao i pojava fibroznih promena i zamućenja sličnih brušenom staklu na snimcima pluća
• Hroničan umor ili iscrpljenost
• Potpuni (ageuzija) ili delimični gubitak ukusa
• Gubitak osećaja mirisa (anosmija)
• Problemi sa spavanjem, nesanica
• Problemi sa koncentracijom (“magla” u mozgu)

Manje uobičajeni simptomi nakon COVID-a:

• Vrtoglavica i osećaj vrtoglavice
• Moždani udari
• Gubitak kose (zapaža se kod 20% pacijenata)
• Osipi po koži
• Glavobolje
• Lupanje srca (ubrzani rad srca). Dugotrajne posledice COVID-19 mogu da uključuju povećanu kardiometaboličku potražnju, pojavu fibroze miokarda, aritmije, tahikardiju i autonomnu disfunkciju (potrebna je redovna kontrola ovakvih pacijenata). Takođe, u roku od šest meseci nakon infekcije zapažen je povećan rizik od razvoja srčane insuficijencije, ateroskleroze i krvnih ugrušaka.
• Miokarditis, zapaljenje srčanog mišića, takođe je primećeno kod pacijenata sa dugotrajnim COVID-om.
• Bol u zglobovima ili mišićima.
• Utrnulost ili peckanje u prstima na rukama i nogama.
• Poremećaji u funkciji gastro-intestinalnog (uznemiren stomak) i hepatobilijarnog trakta (jetra, žuč). Gubitak apetita i dijareja. COVID-19 ima potencijal da promeni mikrobiom creva, tako što menja odnos dobrih i loših bakterija (smanjuje broj korisnih, a povećava broj loših). O značaju zdravog digestivnog trakta u borbi protiv virusa i COVID-19 pročitajte na https://www.beo-lab.rs/zdrav-digestivni-trakt/
• Oštećenje bubrega (rezolucija akutnog oštećenje bubrega izazvanog korona virusom zapaža se kod većine pacijenata, ali može doći i do trajnog oštećenja funkcije bubrega pa je potrebna redovna kontrola takvih pacijenata).

Neurokognitivni i psihijatrijski simptomi uključuju:

• Smanjene izvršne funkcije
• Anksioznost, depresiju
• Deluzije
• Simptomi posttraumatskog stresa (Posttraumatski stresni poremećaj – PTSP).

Problemi sa koncentracijom (“magla” u mozgu), anksioznost, depresija, poremećaji spavanja i PTSP zapaženi su kod 30–40% pacijenata koji su preležali COVID-19.

Jedan od veoma čestih dugotrajnih post-COVID-19 simptoma je upravo “magla” u mozgu, koji nije medicinsko stanje kao takvo, već kombinacija relativno uobičajenih simptoma koji mogu uticati na vaše pamćenje, pažnju i koncentraciju. Istraživanja jedne studije iz Velike Britanije pokazala su da je skeniranje mozga pomoću magnetne resonance (MRI) kod preko 785 ljudi, uzrasta između 51 i 81 godina, otkrilo da dolazi do smanjenja debljine kore velikog mozga kod post-COVID-19 pacijenata i to upravo u regionima koji su odgovorni za ukus, miris i memoriju, što su simptomi koji se detektuju kod skoro svih COVID-19 pacijenata.

Kod ovih pacijenata je takođe zapažena i atrofija u malom mozgu – regionu mozga koji je povezan sa spoznajom. Međutim, važno je istaći da su ovo male promene u strukturi mozga i da će se vremenom verovatno izgubiti.

Pretpostavlja se da dolazi do direktne invazije virusa na mozak i pokretanja mehanizama koji dovode do strukturalnih promena, inflamacije i vaskularne povrede sa sekundarnom hipoksijom moždanog tkiva usled smanjenog dotoka kiseonika.

Patogeneza post-COVID-19 sindroma

Biološki mehanizmi koji su u osnovi simptoma post-COVID-19 još uvek nisu u potpunosti utvrđeni. Pored oštećenja na ćelijskom nivou, koja uključuju poremećaj funkcije mitohondrija kao glavne ćelijske organele za proizvodnju energije, nova studija otkriva da koronavirus zapravo izaziva dugoročne promene u genima zaraženog pacijenta.

Konkretno, naučnici su otkrili da je protein šiljka (“spike protein”) SARS-CoV-2 virusa koji izaziva COVID-19 taj koji stvara dugotrajne promene u ekspresiji ljudskih gena. Pokazano je da su najviše pogođeni geni koji kontrolišu inflamatorni odgovor našeg tela, a ove promene se zadržavaju u ćelijama i nakon što je infekcija prošla. Više o “spajk protein” možete pročitati na https://www.beo-lab.rs/antitela-na-spajk-protein-nakon-vakcinacije/ .

Neregulisan, snažan urođeni imunološki odgovor sa proizvodnjom inflamatornih citokina i prokoagulantno stanje izazvano infekcijom SARS-CoV-2 mogu takođe doprineti prethodno navedenim posledicama (više o odgovoru našeg imunskog sistema na infekciju korona virusom možete pročitati na

• https://www.beo-lab.rs/t-celije-u-odbrani-od-koronavirusa/,  
• https://www.beo-lab.rs/uloga-vitamina-d-u-borbi-imunskog-sistema-protiv-covid-19/ ).

Hematološki poremećaji kod post-COVID-19 pacijenata

Mnogo je pitanja zašto COVID-19 traje tako dugo i ostavlja dugoročne simptome koji traju mesecima nakon početne infekcije? Iako patologija još nije u potpunosti shvaćena, smatra se da su hiperinflamatorni odgovor i poremećaji koagulacije krvi koji dovode do začepljenja malih krvnih sudova ključni pokretači još uvek velikog broja smrtnih slučajeva izazvanih korona virusom.

Povećanu sklonost ka zgrušavanju krvi zapazili su i lekari u našim bolnicama pogotovo kod COVID-19 pacijenata koji su imali srednje teške i teške forme zapaljenja pluća, a koji su pored tromboze razvili i leukopeniju (niži nivo leukocita u krvi).

Koji su to hematološki poremećaji koje korona virus izaziva i kako oni mogu da utiču na krv na ćelijskom nivou?

Novi dokazi sugerišu da bi ovaj dugotrajni efekat COVID-19 mogao biti posledica toga što virus pravi značajne promene u krvi ljudi – što dovodi do trajnih promena na krvnim ćelijama koje su evidentne kako tokom akutne infekcije, tako i nekoliko meseci nakon dijagnostikovanja infekcije.

Do ovih saznanja došla je grupa Nemačkih naučnika sa Maks Plank Instituta za nauku o svetlosti. Primenom najsavremenijih metoda oni su pokazali da COVID-19 dovodi do značajnih promena u migraciji i morfologiji limfocita, veličini monocita, veličini i deformaciji neutrofila i heterogenosti deformacije i veličine eritrocita.

Ove promene se detektuju i mesecima nakon preležane infekcije korona virusom i od velikog su značaja za normalnu funkciju ovih ćelija. Autori ovog istraživanja pretpostavljaju da bi trajne promene fizičkih fenotipova krvnih ćelija mogle doprineti dugoročnom oštećenju cirkulacije i transporta kiseonika, što bi moglo biti povezano sa dugotrajnim simptomima koji se zapažaju kod oporavljenih pacijenata.

Većina ovih pacijenata (70%) imala je hroničnu glavobolju ili neurološke simptome, 54% je imalo poremećaj koncentracije, a 62% probleme sa cirkulacijom kao što je hladni znoj i tahikardija.

Više o načinu kako da se detektuju inflamatorni procesi i koagulacija krvi pročitajte na https://www.beo-lab.rs/crp-u-dijagnostici-upalnog-procesa/  i https://www.beo-lab.rs/sta-je-d-dimer/ .

Endokrinološke posledice COVID-19

Kod nekih pacijenata primećeno je da COVID-19 izaziva i neke endokrinološke posledice koje uključuju novu dijagnozu dijabetesa (pacijenti sa COVID-19 imaju 39% veće šanse da ga dobiju tokom šest meseci nakon infekcije), ili pogoršanje postojećeg dijabetes melitusa.

Kao dugotrajna posledica preležanog COVID-19 može se javiti i subakutni tiroiditis i demineralizacija kostiju. Neke žene sa dugotrajnim COVID-om su prijavile neredovne menstruacije i teži predmenstrualni sindrom.

Pretpostavlja se da jedan od uzroka možda leži u supresiji osovina hipotalamus–hipofiza–tiroidea (pojava hipertireoze) (više o funkciji ove ose pogledati na https://www.beo-lab.rs/zasto-je-hipotalamo-hipofizno-tiroidna-osovina-vazna-za-zdravlje-zena/ ) i/ili hipotalamus–hipofiza–nadbubrežna žlezda.

Pacijentima sa ovim simptomima preporučuje se da se podvrgnu odgovarajućim laboratorijskim ispitivanjima i treba ih uputiti na endokrinologiju.

Kako da utvrdite da li imate post- COVID-19 sindrom    

Kao što se može videti iz prethodnog teksta izuzetno je važno pratiti pojavu različitih simptoma nakon preležanog COVID-19 da bi se na vreme utvrdilo da li patite od post-COVID-19 sindroma i na taj način pristupilo adekvatnom lečenju.

U Beo-lab laboratorijama postoji široki spektar usluga laboratorijske dijagnostike koje vam mogu pomoći da na brz i efikasan način proverite da li imate neki od navedenih post-COVID-19 simptoma!

Sledeći testovi su dostupni u Beo-lab laboratorijama za praćenje toka bolesti, kao i vašeg stanja nakon preležanog COVID-19 :

U Beo-lab laboratorijama dostupne su vam sledeći antigenski  testovi za COVID-19

Reference

Douaud, G., Lee, S., Alfaro-Almagro, F. et al. SARS-CoV-2 is associated with changes in brain structure in UK Biobank. Nature (2022). https://doi.org/10.1038/s41586-022-04569-5

WHO, Post COVID-19 condition (Long COVID) https://www.who.int/srilanka/news/detail/16-10-2021-post-covid-19-condition. , <https://www.who.int/srilanka/news/detail/16-10-2021-post-covid-19-condition. > (2021).

Crook H, Raza S, Nowell J, Young M, Edison P. Long covid-mechanisms, risk factors, and management. BMJ. 2021 Jul 26;374:n1648. doi: 10.1136/bmj.n1648. Erratum in: BMJ. 2021 Aug 3;374:n1944. PMID: 34312178.Yong, S. J. & Liu, S. Proposed subtypes of post‐COVID‐19 syndrome (or long‐COVID) and their respective potential therapies. Rev Med Vir (2021): e2315.

Carod-Artal FJ. Post-COVID-19 syndrome: epidemiology, diagnostic criteria and pathogenic mechanisms involved. Rev Neurol. (2021) Jun 1;72(11):384-396. English, Spanish. doi: 10.33588/rn.7211.2021230.

Iqbal, F. M. et al. Characteristics and predictors of acute and chronic post-COVID syndrome: A systematic review and meta-analysis. E Clinical Medicine 36, 100899, doi:10.1016/j.eclinm.2021.100899 (2021).

Kubánková M, Hohberger B, Hoffmanns J, Fürst J, Herrmann M, Guck J, Kräter M. Physical phenotype of blood cells is altered in COVID-19. Biophys J. (2021) Jul 20;120 (14): 2838-2847.

doi: 10.1016/j.bpj.2021.05.025.

Nalbandian, A., Sehgal, K., Gupta, A. et al. Post-acute COVID-19 syndrome. Nat Med 27, 601–615 (2021). https://doi.org/10.1038/s41591-021-01283-z

Stefano, G. B. Historical Insight into Infections and Disorders Associated with Neurological and Psychiatric Sequelae Similar to Long COVID. Med Sci Monit (2021), 27: e931447, doi:10.12659/MSM.931447.

Vanderlind, W. M. et al. A systematic review of neuropsychological and psychiatric sequalae of COVID-19: implications for treatment. Curr Opin Psychiatry (2021), 34: 420-433, doi:10.1097/YCO.0000000000000713.

Carfi, A., Bernabei, R., Landi, F. & Gemelli. Against COVID-19 Post-Acute Care Study Group. Persistent symptoms in patients after acute COVID-19. J. Am. Med. Assoc. (2020) 324, 603–605.

https://www.nebraskamed.com/COVID/post-covid-syndrome-common-symptoms-and-how-to-know-if-you-have-it

https://www.healio.com/news/primary-care/20210212/postcovid19-syndrome-what-experts-know-so-far

https://www.sciencealert.com/significant-brain-changes-seen-even-in-people-with-mild-covid-19-huge-study-reveals

https://www.sciencealert.com/covid-19-is-making-lingering-changes-to-blood-cells-which-might-explain-a-lot

https://www.bbc.com/future/article/20210609-how-long-will-long-covid-last

https://www.businessinsider.com/12-signs-long-covid-doctor-symptoms-2021-5

https://www.b92.net/zdravlje/vesti.php?yyyy=2021&mm=05&dd=06&nav_id=1853165